Εάλω η Πόλις…

Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία ή αλλιώς, Βυζάντιο. Πρόκειται για μια κοινοπολιτεία εποχής, συνέχεια ή εξέλιξη της παλαιότερης Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, η οποία ασκούσε μεγάλη πολιτισμική, κοινωνική, καλλιτεχνική, οικονομική, θρησκευτική και πολιτική επιρροή. Ήταν μια πρώτη μορφή Ευρωπαϊκής Ένωσης/Συμπολιτείας μιας άλλης, όμως, εποχής, που φυσικά δεν έχει καμία σχέση με ένωση αγορών και τραπεζών, όπως σε μεγάλο βαθμό είναι η σημερινή Ε.Ε. Κατ’ ουσίαν, υπήρξε μια αυτοκρατορία συγγενών λαών της νότιας και ανατολικής Ευρώπης με συνεχώς μεταβαλλόμενα όρια. Από δυσμάς πατούσε σε Ελλάδα και Ιταλία, από ανατολάς σε Μικρά Ασία μέχρι και την Αρμενία, από βορρά στα μέχρι τα βόρεια Βαλκάνια και από νότο στις απέναντι ακτές της Β. Αφρικής.

Αποτελούνταν από Έλληνες/Ελλαδίτες, Λατίνους, Δάκες, Ιλλυριούς, Αρμένιους, Σέρβους και διάφορα Μικρασιατικά φύλα (ελληνικά ή μη), με κυρίαρχο το ελληνορωμαϊκό πολιτισμικό στοιχείο. Εκείνοι που σήμερα αποκαλούνται «Βυζαντινοί», αποκαλούσαν οι ίδιοι τους εαυτούς τους «Ρωμαίους». Η κυρίαρχη κουλτούρα τους ήταν η ελληνορωμαϊκή. Ελληνική ως προς τη γλώσσα, την παράδοση και την παιδεία και ρωμαϊκή ως προς τους νόμους, την πολιτειακή δομή και τη διοίκηση. Αν και υπήρξε σταδιακή υιοθέτηση του χριστιανισμού (και προσαρμογή του στον ελληνορωμαϊκό κόσμο, με τα όποια μελανά του σημεία ως προς την αντιμετώπιση των «εθνικών» και με μια, ίσως, -από ένα σημείο και μετά- απεχθή θεοκρατική διάσταση), ο ρόλος και η επίδραση της κλασικής Παιδείας και της Τέχνης μέσω της οποίας θεοποιήθηκε το Κάλλος και αποδόθηκε στην υψηλότερη έκφανσή του το πνευματικό, παρέμειναν ισχυρές. 

Το Σχίσμα του 1054 και ο διαχωρισμός «ορθοδόξων» και «καθολικών» χριστιανών είχε άμεσα αρνητικότατες συνέπειες κυρίως σε πολιτισμικό -και όχι θρησκευτικό- επίπεδο, τις οποίες βιώνουμε μέχρι σήμερα, ειδικά στη χώρα μας. Οι Καθολικοί αντιμετώπισαν εχθρικά τους Ορθοδόξους. Για παράδειγμα, η εισβολή του «Στρατού του Σταυρού» και η κατάλυση της Κωνσταντινούπολης από τους Σταυροφόρους (1204) παρά τη σθεναρή αντίσταση των επίλεκτων Βαράγγων (Νορβηγών, Σουηδών, Δανών, Αγγλοσαξόνων), της πιστής ελίτ Φρουράς του Αυτοκράτορα (μισθοφόροι μεν, αλλά με υψηλό φρόνημα και αίσθημα τιμής, καθώς έπεφταν μέχρι τον τελευταίο, πιστοί στο Θρόνο και όχι σε πρόσωπα). Όπως, όμως, έγινε και το αντίστροφο. Για παράδειγμα, η σφαγή δεκάδων χιλιάδων Λατίνων (1182). Η δυναστεία των Αγγέλων ίσως υπήρξε η χειρότερη. Το ανθενωτικό μένος, η τρομοκρατία και ο φανατισμός του όχλου οδήγησε δυο φορές στην κατάργηση της Ένωσης των Εκκλησιών, παρά τις φιλότιμες ύστατες προσπάθειες της δυναστείας των Παλαιολόγων. Λίγους μήνες πριν την πτώση, το μεγαλύτερο μέρος του λαού είχε αποφασίσει την τύχη του: προτίμησε το τούρκικο φέσι έναντι της παπικής τιάρας υπό του καλέσματος του δημαγωγού Λουκά Νοταρά (αργότερα το μετάνιωσε με κοινή προσευχή στην Αγία Σοφιά, αλλά ήταν πλέον αργά). Οι τελευταίοι υπερασπιστές της Πόλης -και της πλέον συρρικνωμένης αυτοκρατορίας- ήταν κυρίως Έλληνες, Γενουάτες και Βενετοί. Η παρακαταθήκη και επιρροή του Βυζαντίου είναι μεγάλη: από την πολιτική θεωρία της Ρωσίας ως τη θεολογία της Αγγλικανικής Εκκλησίας και το εθιμοτυπικό των εγκαινίων των εκκλησιών στη Σκωτία. 

Ο Αυτοκράτωρ Κωνσταντίνος Παλαιολόγος, σε μια ύστατη κίνηση με ισχυρό συμβολικό φορτίο, κοινώνησε Θεία Κοινωνία από τα χέρια του ενωτικού Λατίνου Πατριάρχη Ισιδώρου (που προσπάθησε να ενώσει τους ηγεμόνες της Δύσης εναντίον του Μωάμεθ), λίγες ώρες πριν τον ένδοξο θάνατό του στη μάχη. Σήμερα θεωρείται «άγιος» από τους Έλληνες Καθολικούς αλλά και «εθνικός ήρωας» από τους Έλληνες Ορθοδόξους. Σήμερα που οι σκιές του «Μαντζικέρτ»(1071) ξεπροβάλλουν απειλητικά μέσα απ’ την ομίχλη του παρελθόντος…  Hannibal ante portas Roma…

"Η Άλωση της Κωνσταντινούπολης, Τρίτη 29 Μαΐου του 1453", Γιάννης Νίκου

Ένεκα της ημέρας, διαβάζω συγκινημένος ένα σχετικό απόσπασμα από το «Μαύρο Άγγελο» του Μίκα Βαλτάρι.

«Εάλω η Πόλις!»

Η Πόλη έπεσε.

Αυτή η κραυγή θ’ ακούγεται όσο θα υπάρχει κόσμος. Αν ξαναγεννηθώ σ’ αυτό τον κόσμο, σε κάποιο μελλοντικό αιώνα, αυτές οι λέξεις θα γεμίζουν τα μάτια μου με φρίκη και θα σηκώνουν τις τρίχες των μαλλιών μου. Θα θυμούμαι αυτές τις λέξεις και θα τις αναγνωρίζω, ακόμα κι αν δεν θυμάμαι τίποτα άλλο, ακόμα κι αν η ψυχή μου είναι άσπρη σαν γυαλιστερή κέρινη πλάκα. Θα τις αναγνωρίζω αυτές τις λέξεις.

«Εάλω η Πόλις!»

Προσμένω και αναπολώ…

…και ενδόμυχα ξανακάνω τον παραλληλισμό: 

"The sequel of today unsolders all
The goodliest fellowship of famous knights
Whereof this world holds record. Such a sleep
They sleep -the men I loved. I think that we
Shall never more, at any future time,
Delight our souls with talk of knightly deeds,
Walking about the gardens and the halls
Of Camelot, as in the days that were.”

~ "Morte D'Arthur", Alfred Lord Tennyson, 1869

Η Πόλη των Πόλεων και η Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία παραμένει σημαντική για όσους γεννήθηκαν και μεγάλωσαν μέσα στο φαντασιακό των μύθων, της Παράδοσης και του Πολιτισμού και συνεχίζουν να εκφράζονται μέσω αυτού, ως ρομαντικοί… βαδίζοντας ανάμεσα στη φθορά και στην αφθαρσία, στο φυσικό και στο πνευματικό, στο «εδώ» και στο «επέκεινα»... προσβλέποντας στην Αναγέννηση. Σε πείσμα των υλιστών και των σκοταδιστών μαζανθρώπων της εποχής μας... το δικό μας Βυζάντιο «δεν είναι χώρα για γέροντες», όπως λέει ο ποιητής.

Θα έρθεις σαν Αστραπή...

«Κωνσταντίνος Παλαιολόγος, ο Μύθος», Γιάννης Νίκου

Ο πόλεμος των τεράτων

Η Ολύμπια Τάξη δεν εγκαθιδρύθηκε μέσω διαπραγμάτευσης, αλλά μέσω επιβολής και ενσωμάτωσης. Ο φόνος του Τυφώνος από το Δία και του Πύθωνα από τον Απόλλωνα, ο θρίαμβος του Περσέα επί της Μέδουσας, οι άθλοι του Ηρακλέους, η σφαγή του Μινώταυρου από το Θησέα και της Χίμαιρας από τον Βελλεροφόντη, ήταν μερικά από τα ελληνικά έπη των θεών και των ηρώων που αφορούσαν επικράτηση σε προελληνικά τέρατα και ορισμό νέων ηλιακών αξιών. Υπήρξαν πολλές και συνεχείς διαμάχες σε διαφορετικά επίπεδα… Διαμάχες που καθόρισαν την πορεία του Ανθρώπινου Πολιτισμού.

Τα τέρατα όμως δεν εξαφανίστηκαν. Κολύμπησαν σε αχαρτογράφητες θάλασσες, χύθηκαν σε απέραντους ωκεανούς, αποσύρθηκαν σε απόμερες σπηλιές, πέταξαν σε ψηλά κορφοβούνια, κρύφτηκαν σε πυκνά δάση… Βρυχήθηκαν, ούρλιαξαν, πλεύρισαν καράβια, πέταξαν φωτιά… και άσκησαν γοητεία!

Λεπτομέρεια του σπάνιου «Χάρτη της Θάλασσας» που σχεδιάστηκε από τον Σουηδό Olaus Magnus στη Ρώμη το 1527-39

Ο άνθρωπος θαυμάζει τις άγριες πλευρές και την άγρια μεγαλοπρέπεια της Φύσης: τους απόκρημνους βράχους, τους ορμητικούς χείμαρρους, τη μανιασμένη θάλασσα. Όμως, για εμάς, η Ομορφιά της Τέχνης στέκει ακόμα υψηλότερα από τη Φύση, όπως υποστηρίζει ο Χέγκελ, που πιστεύει ότι το Ωραίο είναι η αισθητή εμφάνιση της Ιδέας και ότι η Τέχνη είναι η σάρκα της Ιδέας, όπου το Πνεύμα συλλαμβάνεται στην «αμεσότητά» του. Ο Σοπενχάουερ διακηρύττει ότι η Ιδέα φτάνει πιο εύκολα σε εμάς μέσα από το έργο τέχνης παρά από τη φύση και τον πραγματικό κόσμο. Γι’ αυτό και ο Άγιος Βερνάρδος, τον 12^ο αιώνα, δηλώνει ότι δεν μπορεί να αποφύγει την τρομακτική γοητεία των διακοσμημένων τεράτων στις αυλές και στους τοίχους των μοναστηριών, στη λογοτεχνία και στη ζωγραφική. Η ποικιλία αυξάνει το Κάλλος του σύμπαντος και το τερατώδες συμβάλλει στην ισορροπία της τάξης, λέει, ένα αιώνα αργότερα, ο Γουλιέλμος της Οβέρνης.

Ο μεγάλος θεωρητικός και φιλόσοφος Edmund Burke θεώρησε τη «σκοτεινότητα» ως απαραίτητο στοιχείο για το «τρομερό» και το τρομερό ως πηγή του «υπέροχου». Το «ωραίο» και το «υπέροχο» συνδέονται στενά. Είναι μεταξύ τους αντιφατικά αλλά και όμοια. Εγείρουν συναισθήματα υποκινώντας συνειρμικές ιδέες και γεννώντας εικόνες στο νου, κατά το συγγραφέα Archibald Alison. Για τον Καντ, το ωραίο συνδέεται με τη μορφή, ενώ το υπέροχο με το βίωμα. Το υπέροχο όμως εμπεριέχει και μια οδύνη και μετασχηματίζεται σε ηδονή. Αν μέσα από την ομορφιά κατακτάμε την ελευθερία του πνεύματος προς πραγμάτωση του ανώτερου εγώ, όπως λέει ο Σίλλερ, τότε μέσα από την αίσθηση του υπέροχου και την παρόρμηση του παιχνιδιού κατακτάμε την υπέρτατη ευχαρίστηση, της οποίας η κατάληξη μπορεί να είναι και τραγική. Ιδέα και πνευματική ελευθερία. Βίωμα και ηδονή. Ιδεαλισμός και αισθητισμός. Στη σύζευξή τους βρίσκεται το ρομαντικό στοιχείο και ο βυρωνικός ήρωας που μάχεται με κάθε λογής τέρατα.

Τα τέρατα ως σύμβολα ή θεματοφύλακες του «υπέροχου», άφησαν την παρακαταθήκη τους. Πάντοτε υπήρχαν αλληλεπιδράσεις ανάμεσα στον κόσμο των ανθρώπων και στο επέκεινα: στον κόσμο της άγριας φύσης και των αχαλίνωτων ενστίκτων. Ορισμένοι άνθρωποι επηρεάστηκαν από τη συμπεριφορά των τεράτων, ενώ κάποια τέρατα εξανθρωπίστηκαν στα μάτια του ανθρώπου… ειδικά μέσω της τέχνης. Γράφει ο Νίτσε: «είμαστε κιόλας εικόνες και αισθητικές προεκτάσεις του αληθινού δημιουργού αυτού του κόσμου της τέχνης, κι ότι σαν έργα τέχνης, καταχτάμε τις υψηλότερες βαθμίδες αξιοπρέπειας γιατί η ύπαρξη και ο κόσμος δικαιολογούνται αιώνια μονάχα στο μέτρο που αποτελούν ένα αισθητικό φαινόμενο». Έτσι και τα τέρατα --ως έργα Τέχνης, ως σύμβολα υψηλής Αισθητικής και ως φύλακες τροπαίων μιας αρχέγονης Αναζήτησης-- βρίσκονται σε έναν άλλο κόσμο του οποίου νομοθέτες είναι οι ζωγράφοι, οι μουσικοί και οι ποιητές.

Μέχρι τον 16^ο αιώνα, τα τέρατα έφεραν συμβολισμούς. Αποκάλυπταν τα ανεξερεύνητα μυστήρια της Φύσης και ανύψωναν τον ανθρώπινο ιδεαλισμό μέσω ενδυνάμωσης της αρρενωπής βούλησης για μάχη. Αργότερα, απ’ τους φυσιοδίφες, αντιμετωπίστηκαν ως αξιοπερίεργα πλάσματα. Μελετήθηκε η μορφή και η ανατομία τους και χάθηκε το μυστήριο. Η επιστήμη και η εξέλιξή της έβαλε το χέρι της… Μηδέν καλό αμιγές κακού. Μαζί με την επιστήμη, όμως, επιβλήθηκε μια διαφορετική κοσμοαντίληψη, μια διαφορετική θέαση του κόσμου. Έτσι, σιγά-σιγά άρχισαν να αποσύρονται… Για πολλά από αυτά ο χρόνος πάγωσε σ’ εκείνο το σημείο… Τα μάγια ήταν ισχυρά.

Αριστερά: Το gargoyle που με γοήτευσε στο Rosslyn Chapel στη Σκωτία 

Δεξιά: Γρύπας πολεμάει με μεγάλο φίδι σε μια παλιά εκκλησία της Βρέμης στη Γερμανία

Τα τέρατα συνεχίζουν να ζουν, με την παλιά τους μορφή, σ’ έναν παράλληλο φαινομενικό κόσμο: σε παλιές αφηγήσεις μέσω της προφορικής παράδοσης, μέσω της μουσικής, σε έργα λογοτεχνικής φαντασίας και στις εικαστικές τέχνες, όπου μάλιστα γίνονται γοητευτικότερα. Ορίζουν τον ανθρώπινο πολιτισμό, το Ωραίο και το Άσχημο, το Άξιο και το Ανάξιο, το Καλό και το Κακό. Ακόμα προσκαλούν τον άνθρωπο σε μεγάλη μάχη, έσωθεν και έξωθεν του. Λίγοι ανταποκρίνονται το κάλεσμα… Εκεί, στον παράλληλο αυτό κόσμο, κρύβεται η άλλη πραγματικότητα, από την οποία βιαίως αποκόπηκε ο σύγχρονος πολιτισμός μας. Εκεί ίσως βρίσκεται και μια ξεχασμένη όψη του, μια κρυμμένη του ΟΥΣΙΑ και ίσως η χαμένη του εξέλιξη.  

Περιπλανώμενοι Φύλακες ακροβατούν ανάμεσα στους κόσμους αναζητώντας το μαγικό κρίκο που έχει χαθεί… αυτόν που θα ενώσει το πραγματικό με το φανταστικό, το «εδώ» με το «επέκεινα», το παρελθόν με το μέλλον. Στον ένα, τα χαμένα ξίφη τους αναζητάνε και τους παλιούς συντρόφους. Στον άλλο, μάταια πολεμάνε, κανένας δεν τους βλέπει. Μονάχα τα τέρατα μπορούν και τους αναγνωρίζουν. Σε κάθε τους ανάσα, τους αισθάνονται και με μανία τους καρτερούν. Το ίδιο και εκείνοι που ζουν στα σύνορα των κόσμων. Γιατί άνθρωποι-φύλακες και τέρατα έχουν χύσει ο ένας το αίμα του άλλου… Τόσο στην πραγματικότητα, όσο και στη φαινομενικότητα. Τα τέρατα γνωρίζουν την αρχέτυπη εικόνα του ανθρώπου και το ανθρώπινο ένστικτο γνωρίζει τις αρχέτυπες εικόνες των τεράτων.

Λεπτομέρεια μιας υπέροχης τοιχογραφίας που αντίκρισα σε ξωκλήσι στη Λίνδο της Ρόδου

Τα κραταιά μυθικά θηρία της Ευρώπης, που βρίσκονται ακόμα και σήμερα πετρωμένα σε κήπους, σε καθεδρικούς, σε μουσεία και πλατείες, περιμένουν μέχρι να λυθούν τα μάγια… για να περπατήσουν ξανά, να βρυχηθούν, να τρέξουν και να πετάξουν. Κάποια θα πάρουν το μέρος του Ανθρώπου, κάποια θα μείνουν ουδέτερα και κάποια θα τον προκαλέσουν σε μάχη σκορπώντας όλεθρο και τρόμο.

Τότε θα σημάνει ξανά η ώρα... και θα απελευθερωθούν οι φύλακες… αυτή τη φορά, τους δράκους για να ιππεύσουν!